مزاج شناسی در طب سنتی

مزاج شناسی علمی است که در حفظ سلامتی و تشخیص و درمان بسیاری از بیماری‌ها اهمیت ویژه‌ای دارد. در دنیای امروز مکاتب پزشکی و شیوه‌های درمانی مختلفی وجود دارد که هر کدام بر اساس مقتضیات خود موازی با طب آلوپاتیک یا طب رایج به درمان بیماری‌های جسم و روح انسان می‌پردازد.

هر یک از این مکتب‌ها از منطق و فلسفه‌ایی خاص خود نشات گرفته و متخصصان و صاحب‌نظران مختلفی با عنایت به دستورات و شیوه‌های درمانی هر مکتب، برای حفظ سلامت و بهبود بیماری‌های انسان تلاش می‌کنند.

مکتب طب ایرانی در کنار طب سنتی چین و هند یکی از بزرگترین مکاتب پزشکی در جهان است که قدمت آن به چند هزار سال پیش باز می‌گردد. مزاجشناسی در این مکتب با تکیه بر تئوری عناصر و اخلاط شکل گرفته است.

مزاج شناسی در طب هندی و طب چینی

هزاران سال قبل از اینکه پزشکی مدرن به این واقعیت و نقش مهم آن در تعیین سلامت و بیماری افراد و تنوّع پاسخ دهی افراد گوناگون به یک شیوه درمانی پی ببرد.

مکتب‌های پزشکی کل نگر توجه خاصی به تفاوت‌های شخصی افراد با یکدیگر در حوزه سلامت و بیماری داشته‌اند. نگرش مذکور در پزشکی رایج، رویکردی جدید است در حالیکه یکی از اصول مهم در شیوه‌های تشخیص و درمان مکتب‌های طبّی بسیاری از تمدّنهای کهن است.

برای مثال در طب سنتی چین با اعتقاد به عناصر پنجگانه چوب، آتش، زمین، فلز و آب، افراد جامعه به پنج سرشت constitution متناسب با غلبه این عناصر گروه بندی می‌شوند.

همچنین با توجه ویژه به سیستم یانگ yang و یین yin تمام خصوصیات جسمی و روحی انسان به وضعیت این عناصر و تعامل یانگ و یین نسبت داده شده.

در aurveda که طب سنّتی هندی است. افراد جامعه بر اساس غلبه خصوصیات مشخصی تحت عنوان دوشا به انواع گوناگون تقسیم می‌شوند. اسامی دوشاها عبارتند از: کافا kapha، پیتا pitta و واتا. هر فرد می‌تواند علایم غلبه یک دوشا، دو دوشا یا سه دوشا را داشته باشد.

مزاج شناسی در طب ایرانی

از نظر مکتب طب ایرانی، مزاج، کیفیتی حاصل از کنش و واکنش اجزای تشکیل دهنده بدن انسان است و از آنجایی که هیچگاه در دو فرد از نوع بشر امکان ترکیب کاملا یکسان و مشابه اجزا وجود ندارد، مزاج هیچ دو فردی کاملا مشابه همدیگر نخواهد شد و برای هر عضو جامعه انسانی مزاج منحصر به فردی وجود دارد.

ارکان یا عناصر چهارگانه

اجزای اولیه هر جسم مانند بدن انسان از عناصر اولیه، معروف به عناصر اربعه یا عناصر چهارگانه تشکیل شده که شامل: آتش عنصری با کیفیت گرم و خشک، هوای عنصری با کیفیت گرم و تر، آب عنصری با کیفیت سرد و تر و خاک عنصری با کیفیت سرد و خشک هستند.

ارکان جمع رکن است که آن را عنصر، اسطقس و اصل نیز می‌نامند.

معنی مزاج

مزاج در لغت اسم مصدر و به معنای امتزاج و آمیختن است. اما در منابع طب ایرانی اصطلاحی تخصصی است و اشاره به یکی از مبانی این طب دارد. در این مکتب، مزاج به معنای کیفیت حاصل از ترکیب اجزای تشکیل دهنده موجودات، مانند بدن انسان است.

انواع مزاج در طب سنتی

بر حسب تقسیم بندی عقلی، نه مزاج موجود است که از بین این ۹ امزجه یکی معتدل و هشت مزاج غیر معتدل صورت می‌پذیرد. از بین هشت مزاج غیر معتدل، چهار مزاج ساده یا مفرد شکل می‌گیرد:

• مزاج مفرد گرم
• مراج مفرد سرد
• مراج مفرد تر
• مزاج مفرد خشک

حال با ترکیب چهار مزاج مفرد غیر معتدل، چهار مزاج غیر معتدل مرکب شکل می‌گیرد که عبارتند از:

• مزاج مرکب گرم و خشک
• مراج مرکب گرم و تر
• مراج مرکب سرد و تر
• مزاج مرکب سرد و خشک

نکته‌ای که بسیار حائز اهمیت است، اینکه گاهی اوقات مزاج گرم و خشک را (مزاج صفراوی)، مزاج گرم و تر را (مزاج دموی)، مزاج سرد و تر را (بلغمی) و نیز مزاج سرد و خشک را (مزاج سوداوی) می‌نامند که در حقیقت این یک غلط مصطلح است.

دلیل این مسئله آن است که اسامی فوق (صفراوی، دموی، بلغمی و سوداوی) مربوط به مزاج‌های عارضی یا سوء مزاج‌ها است که در حالات بیماری در انسان عارض می‌شود و ربطی به مزاج طبیعی هر یک از انسان‌ها ندارد.

اجناس عشره یا معیارهای ده گانه شناخت مزاج

اگر مزاج شما توسط یک فرد غیرکارشناس و به طور غیر علمی تشخیص داده شود، نه تنها کمکی به رفع شما نخواهد کرد، بلکه منجر نتیجه عکس خواهد شد.

برخلاف تصور عموم، تشخیص مزاج کار آسانی نیست، بلکه مزاج یک فرد با گرفتن شرح حالی کامل، بررسی دقیق موارد دهگانه و همچنین معاینه انجام می‎شود.

شیخ ابن سینا شاخص‌های مزاج شناسی را تحت عنوان اجناس عشره قرار داده و به شرح جزئیات و نحوه اسدلال آنها در تعیین مزاج پرداخته است

• ملمس یا وضعیت پوست بدن در لمس
• سَحنه یا وضعیت چاقی و لاغری
• خصوصیات مو
• رنگ بدن
• ابعاد بدن یاهیئت اعضا
• سرعت تأثیرپذیری از کیفیتهای چهارگانه
• وضعیت خواب و بیداری
• افعال
• کیفیت مواد دفعی
• فعل و انفعالات نفسانی