ورزش باستانی یا به روایتی دیگر ورزش زورخانه‌ای یا همان ورزش پهلوانی، مجموعه‌ای از حرکات رزمی و ورزشی می‌باشد. این مجموعه حرکات در محلی به نام زورخانه صورت می‌گیرد و انجام این ورزش در خانه عملاً توصیه نمی‌شود. همراه با ضرب مرشد انجام می‌شود. ورزش باستانی علاوه بر فعالیتی برای بهبود عملکرد عضلات و آمادگی جسمانی، فعالیتی روحی و معنوی نیز حساب می‌شود و در بعضی دیدگاه‌ها از تقدس قابل توجهی برخوردار است.
از دوران باستان، ورزش و انجام حرکات پهلوانی از فعالیت‌های روزمره‌ای برای ایرانیان بوده است. حدود هفتصد سال پیش، محمود معروف به پوریای ولی که اهل آذربایجان بوده، اولین زورخانه را تاسیس کرد. پس از اسلام، در زنده کردن فرهنگ و آیین تواضع و دوستی و برادری، زورخانه نقش بسزایی داشت.
آداب ورزش باستانی
هر ورزشی سنت و آداب مخصوص به خود را دارد. این آداب نیکو را مرشد به فرم شعرها و داستان‌هایی به همراهی ضرب زورخانه، برای انگیزه ورزشکاران هنگام ورزش می‌خواند.
در بین ورزشکاران، ورزش باستانی نمادی از ادب و احترام و تواضع است. تمامی حرکات این ورزش با اجازه از پیشکسوتان و سادات صورت می‌گیرد که به اصطلاح به این عمل، رخصت گرفتن می‌گویند. هدف ورزش باستانی، پرورش روح و جسم است. غالب شیعیان معتقدند زورخانه مسجد دومی برای شیعیان می‌تواند باشد. یکی از اصولی‌ترین آداب زورخانه این است که ورزشکاران باید مواردی مانند فروتنی، از خود گذشتگی، مروت، مردانگی، سفره داری، پاکیزگی، کمک به فقرا و دیگر صفات نیکو را در خود پرورش دهند.
یکی دیگر از رسوم زیبا و معروف زورخانه، گلریزان است. این عمل در جشن‌ها و اعیاد و یا میلادهای ائمه و یا حتی برای قدردانی از پیشکسوتان صورت می‌گیرد. به این صورت است که در آخر این جشن دو جوان دو طرف لنگی را می‌گیرند و مردم در آن لنگ پول می‌اندازند.
حرکات ورزش باستانی
ورود به گود زورخانه، آدابی دارد. ورزشکاران به ترتیب کسوت به نظر مربی وارد گود می‌شوند و مراحل زیر را به ترتیب انجام می‌دهند:
- بوسیدن زمین
- ورود به گود
- برداشتن تخته شنو
- سلام باستانی که به اصطلاح جرگه زدن و کنده زدن می‌گویند
- شنو رفتن یا همان شنا رفتن
- نرمش کردن پشت تخته
- میل گرفتن
- دعا کردن
- کباده زدن
- چرخ زدن
- سنگ گرفتن
رتبه‌بندی در ورزش باستانی
ورزش باستانی مانند تکواندو، کاراته یا کونگ فو رتبه بندی دارد.
رتبه یک :
ورزشکار بعد از اینکه یک سال در این رشته فعالیت کرد، هنگام چرخ زدن، مرشد برای او “بر منکر علی لعنت” می‌گوید. بقیه نیز در جواب می‌گویند “بیش باد”.
رتبه دو :
بعد از سه سال فعالیت در این رشته، هنگام چرخ زدن مرشد برای او صلوات می‌فرستد.
رتبه سه :
پس از اینکه ۶ سال از فعالیت ورزشکار گذشت و سنش به سن قانونی ۱۸ سال رسید، موقعی که از گود بالا و پایین می‌آید مرشد برای او صلواتی می‌فرستد.
رتبه چهار :
پس از گذشت ۱۲ سال و رسیدن به حداقل سن بیست و دو سالگی، هنگام آمدن و رفتن از در زورخانه مرشد برای او صلواتی می‌فرستد.
رتبه پنج :
ورزشکار بعد از داشتن ۱۵ سال سابقه در این ورزش و داشتن حداقل بیست و پنج سال سن، موقعی که از گود بالا و پایین می‌آید مرشد برای او ضرب می‌نوازد.
رتبه شش :
بعد از گذشت ۱۸ سال ورزش باستانی کردن و رسیدن به حداقل سن بیست و هشت سالگی، هنگام آمدن و رفتن از در زورخانه مرشد برای او ضرب می‌نوازد.
رتبه هفت :
پس از کسب بیست و چهار سال سابقه در این رشته و داشتن حداقل سی و دو سال سن، هنگامی که ورزشکار چرخ می‌زند مرشد برای او زنگ می‌زند.
رتبه هشت :
وقتی سی و دو سال از انجام ورزش گذشت و ورزشکار به حداقل سن چهل و دو سالگی رسید، زمانی که از گود بالا و پایین می‌رود مرشد برای او زنگ می‌زند.
رتبه نه :
ورزشکار بعد از چهل و پنج سال ورزش باستانی انجام دادن و رسیدن به حداقل سن شصت و پنج سال، زمانی که از در زورخانه می‌آید و می‌رود مرشد برایش زنگ می‌زند.
در مراحلی که مرشد برای ورزشکار زنگ می‌زند، به ورزشکاران، ورزشکاران زنگی می‌گویند که متاسفانه تعداد آن‌ها در حال حاضر بسیار اندک است.
جایگاه ورزش باستانی در دنیای امروز
متاسفانه در دنیای امروز رونق ورزش باستانی رو به نزول است اما در میان طرفداران خود و کسانی که در این گودها پیشکسوت شده‌اند خاطره انگیز و دوست داشتنی است.
ورزشگاه شهید فهمیده جزء زورخانه‌های پایتخت ایران است که میزبان مسابقات کشوری فدراسیون پهلوانی و زورخانه‌ای ایران می‌باشد. شایان توجه است که این ورزشگاه به ثبت ملی رسیده است. این باشگاه در شمال پارک شهر واقع است.
ورزش باستانی امروزه با گذشته تفاوت‌هایی داشته است. برای مثال استفاده از لنگ در ورزش باستانی از سوی فدراسیون ممنوع گشت. ولی در برخی جاها مانند شهرهای کرمانشاه و اراک همچنان از لنگ استفاده می‌گردد.
مسابقات این ورزش امروزه به صورت تیمی صورت می‌گیرد که هر تیم شامل ده نفر است. در واقع در هر تیم یک مرشد، ۸ ورزشکار و یک میاندار وجود دارد. پیچیدگی آن نسبت به ورزش ساده‌‌ی زورخانه‌ای بسیار بیشتر است.
بازوبند پهلوانی
در ایام قدیم برای شناختن دارنده‌ی بازوبند پهلوانی، رقابت‌های کشتی برگزار می‌کردند. فردی که در این مسابقات برنده می‌شد را پهلوان می‌نامیدند و به او بازوبند پهلوانی می‌دادند.
پهلوانان صاحب بازوبند پهلوانی
۱- پهلوان مصطفی طوسی (۱۳۲۳و ۱۳۲۴ و ۱۳۲۵)
اولین بازوبند به این پهلوان پس از سه بار پیروزی در مسابقه‌های کشتی پهلوانی رسید. در سال ۱۳۲۴ رقابتی بین پهلوان طوسی و پهلوان ابوالقاسم سخدری صورت گرفت که به مدت دو روز به طول انجامید.
۲- پهلوان ضیاءالدین میر قوامی (۱۳۲۶)
در اردیبهشت سال مذکور و در رقابت‌هایی که بدون حضور مصطفی طوسی( پهلوان اسبق ) صورت گرفت، ضیاءالدین میرقوامی به پیروزی رسید و بازوبند را از آن خود کرد.
۳- پهلوان ابوالقاسم سخدری (۱۳۲۷)
این پهلوان که نامش پیشتر ذکر شد، اهل خراسان بود و در سال های ۱۳۲۳ و ۱۳۲۴ در رقابت‌ها حضور یافت منتها همانطور که ذکر شد در مقابل طوسی باخت. سرانجام در سال ۱۳۲۷ به پیروزی رسید و صاحب بازوبند پهلوانی شد.
۴- عباس زندی (۱۳۲۸و ۱۳۳۲و ۱۳۳۳و ۱۳۳۴)
این پهلوان جوان ترین پهلوان پایتخت است. در سال ۱۳۲۸ و در سن ۱۸ سالگی صاحب این بازوبند شد. همچنین در ۱۷ سالگی عضو تیم ملی کشتی آزاد ایران شد و در رقابت‌های جهای ۱۹۵۴ مدال طلا را کسب کرد. همچنین در سال‌های مذکور علاوه بر ۱۳۲۸، سه مرتبه‌ی دیگر موفق به کسب بازوبند پهلوانی شد.
۵- پهلوان احمد وفادار (۱۳۲۹و ۱۳۳۰ و ۱۳۳۱)
احمد وفادار چوخه کار، خراسانی و دارنده‌ی لقب پهلوانی در سه سال متوالی بود. در این سال دارنده‌ی بازوبند پهلوانی نیز بود. سال‌ها در سنگین وزن رقابت‌های کشتی آزاد به قهرمانی دست می‌یافت. همچنین در رقابت‌های مختلف جهان و المپیک عضو تیم ملی کشتی آزاد ایران نیز بود.
۶- جهان پهلوان تختی (۱۳۳۶ و ۱۳۳۷ و ۱۳۳۸)
رستم افسانه‌ای در شاهنامه لقب جهان پهلوان را دارا بود که با اشاره به آن غلامرضا تختی را مناسب و برازنده برای این لقب دیدند. تختی در سه سال متوالی صاحب بازو بند پهلوانی بود و علاوه بر آن هفت مدال طلا و نقره در المپیک‌ها و مسابقات جهانی کشتی کسب کرد. از او به عنوان اسطوره ی بی بدیل در ورزش ایران یاد می‌شود.
۷- یعقوب علی شورورزی (۱۳۴۰)
پهلوانی دیگر از خراسان بود که در سال ۱۳۴۰ در رقابت‌های کشتی پهلوانی برتری یافت و بازوبند را از آن خود کرد. متاسفانه این رقابت در سال ۱۳۳۹ برگزار نشد.
۸- منصور مهدی زاده (۱۳۴۱ و ۱۳۴۴)
در سال ۱۳۴۱، منصور مهدی زاده با برتری بر عزیز کیانی به داوری و قضاوت پهلوان عباس زندی توانست بازوبند پهلوانی را کسب کند. همچنین وی دارنده‌ی دو مدال طلای کشتی آزاد نیز بود.
۹- رضا سوخته سرایی (۱۳۵۴)
این پهلوان مازندرانی، دارنده‌ی دو مدال نقره کشتی آزاد جهان بود. همچنین در ۴ آبان ۱۳۵۴ با غلبه بر علیرضا سلیمانی در فینال مسابقات صاحب بازوبند شد.
۱۰- پهلوان باشی (۱۳۵۸و ۱۳۶۱ و ۱۳۶۲ و ۱۳۶۴ و ۱۳۶۵ و ۱۳۶۹)
زنده یاد پهلوان علیرضا سلیمانی که پیش تر نامش ذکر شد با ۶ عنوان پهلوانی پر افتخارترین و ارزشمندترین پهلوان ایرانی نام گرفت و به همین واسطه لقب مذکور را کسب کرد.
۱۱- محمد حسن محبی (۱۳۶۳ و ۱۳۶۷)
از معدود پهلوانان خطه‌ی کرمانشاه بود که توانست موفقیت‌ها و توانایی‌های خود را به خوبی نشان دهد. وی در سال‌های مذکور مدعیان را کنار زد و بر آن‌ها فائق آمد لذا بازوبند را از آن خود کرد.
۱۲- محمدرضا توپچی (۱۳۶۶ و ۱۳۶۸)
در رقابت‌های متعددی شرکت کرده و به عنوان نائب قهرمانی رسیده بود. اما سرانجام در رقابت‌های سال ۱۳۶۶ و ۱۳۶۸ توانست بر مدعیان فائق آید و بازوبند را کسب کند.
۱۳- مجید انصاری (۱۳۷۰)
این زمان همان زمانی بود که کشتی گیران نامدار دیگر رغبت به مسابقات نداشتند، این امر سبب تعطیلی مسابقات نشد اما از شور و شوق آن متاسفانه کاست. با این حال ۱۳۷۰ مجید انصاری توانست بازوبند و عنوان پهلوان ایرانی را برای خود کند.
۱۴- ایوب بنی نصرت (۱۳۷۱ و ۱۳۷۲)
بعد از درخشش کرمانشاهی‌ها، نوبت به خطه‌ی آذربایجان رسید. ایوب بنی نصرت عضو تیم ملی کشتی آزاد توانست دو سال پیاپی بازوبند را به بازوی خویش ببندد.
۱۵- محمود میران (۱۳۷۳ تا ۱۳۷۶)
محمود میران ملی پوش جودوی کشورمان بود که بعد از آشنایی با کشتی با چوخه و فنون لنگ به این رشته راغب شد. این رغبت و میل سبب کسب عنوان پهلوانی در ۴ سال متوالی برای او گشت.
فواید ورزش باستانی
حال که به قدر کافی به این ورزش پرداختیم، بهتر است نیز اندکی در باب فواید ورزش باستانی و زورخانه‌ای و تاثیراتی آن صحبت کنیم.
تاثیر حرکت شنو:
هنگام انجام این حرکت، عضلات بازکننده مچ دست، انگشتان، عضلات ساعد، عضلات درون مچ و ساعد، عضلات سر بازو، عضلات سرشانه‌ای و عضلات سینه‌ای درگیرند. این حرکت سبب تجمع اسید لاکتیک و خستگی و سفتی موضعی می‌گردد لذا نباید طولانی مدت انجام شود الی الخصوص برای مبتدیان.
تاثیر حرکت میل:
عضلات بازو، عضلات مچ و ساعد، عضلات سینه‌ای و عضلات زیر بغل برای انجام این ورزش درگیر می‌شوند. این حرکت موجب هماهنگی اعصاب با عضلات و افزایش سرعت انتقال می‌گردد. توجه داشته باشید میل باید به اندازه توانایی هرکس فرد انتخاب شود و در صورت استفاده از میل‌های سنگین شانس پارگی تاندون‌های کتف افزایش می‌یابد.
تاثیر حرکت سنگ
حرکت سنگ عضلات مچ و ساعد، عضلات دو سر قدامی بازو، عضله سر بازو، عضلات سینه‌ای و عضلات سر شانه و زیر بغل را درگیر می‌کنند. تاثیر این حرکت نیز مانند حرکت میل است. باز هم توجه ویژه ای به وزن سنگ داشته باشید.
تاثیر حرکت کباده
در کباده عضلات خم کننده مچ و انگشتان، عضلات ساعد، عضلات دو سر قدامی بازو، عضله سه سر بازویی، عضلات سینه‌ای و عضلات ذوزنقه‌ای و زیر بغل درگیر می‌شوند. این حرکت عملکرد دینامیکی بدن را افزایش می‌دهد. اما متاسقانه انجام بیش از حد این ورزش به قلب فشار می‌آورد.
تاثیر حرکت چرخیدن
عضلات مچ و کف پا، عضلات دو قلو و عضلات نعلی و ساق پا در این حرکت درگیر می‌شوند. از فواید این حرکت می‌توان به سرعت و چالاکی و افزایش استقامت قلب اشاره کرد. تنها حواستان باشد که اگر خون زیادی در انگشتانتان تجمع کرد از ادامه‌ی چرخ سریع ممانعت کنید.
تاثیر حرکت پا و نرمش
عضلاتی که در این فعالیت درگیر می‌شوند عبارتند از عضلات مچ پا و کف پا، عضلات دو قلو، عضلات نعلی ساق پا، عضلات چهار سر ران، عضلات خلفی و ران، عضلات نواحی کمر و شکم و عضله سرینی. این ورزش تاثیر بسزایی بر افزایش کارایی قلب و عروق و انعطاف پذیری بدن دارد. همچنین می‌تواند از سفتی عضلات جلوگیری کند و جریا خون را به صورت یکنواخت توزیح و تسریع بنماید. از فواید دیگر آن نیز می‌توان به ایجاد هماهنگی بین مغز و سلسله اعصاب و اندام‌های مختلف بدن و همچنین افزایش سرعت انتقال اشاره کرد.
مستندی در باب ورزش پهلوانی
به قدر کافی در مورد این ورزش صحبت شد، حال زمان آن است با دیدن مستندی در این باب دانش خود را افزایش دهیم.
امیدوارم مطالب بالا برایتان مفید واقع شده باشد. اگر تجربه و یا اطلاعاتی درباره‌ی این ورزش زورخانه‌ای در اختیار دارید با ما در اشتراک بگذارید. با تشکر از حسن توجه شما.
